De Gemeente Amsterdam, Onderzoek en Statistiek voert begin 2023 een evaluatie uit van de eigen voorrangsregeling. Deze evaluatie richt zich primair op de (oud) kandidaten van de voorrangsregeling, en in hoeverre de regeling eraan heeft bijgedragen dat de professionals in zorg, onderwijs en politie nog werkzaam zijn in de sector. Hoewel de voorrangsregeling ook wordt beschreven in dit onderzoeksprogramma, is het uitgangspunt zeer verschillend. Wij onderzoeken vanuit een breder kansenongelijkheidsperspectief, waarbij het woon- en werkgedrag van een grotere groep zal worden meegenomen. De twee onderzoeken zullen elkaar daarom aanvullen.

In dit onderzoek werken we zoveel mogelijk met de ruimtelijke indeling van de Metropool Regio Amsterdam (MRA) omdat dit op dit moment het belangrijkste regionale samenwerkingsverband is. Onder de MRA vallen, naast Amsterdam ook Diemen, Almere en Lelystad, ‘t Gooi, de Zaanstreek, Waterland, IJmond, Haarlem, Amstelland en de Haarlemmermeer. In dit rapport hanteren wij de MRA-indeling; wij vermelden het wanneer wij hierop een uitzondering maken.

Onderwerp van hoofdstuk 4 is de huidige situatie op de woningmarkt van Amsterdam en de MRA, met specifieke focus op de positie van sleutelberoepen. Welke ontwikkelingen op de woningmarkt zijn belangrijk om te begrijpen, en welke toekomstige ontwikkelingen zijn te verwachten? Belangrijke begrippen en processen, zoals de toewijzing van woningen, urgentie en voorrang voor beroepsgroepen zal worden uitgelegd. Ook zullen de voorrangsregelingen voor beroepsgroepen binnen de MRA worden besproken.

In hoofdstuk 3 wordt de term sleutelberoep onder de loep genomen. De dilemma’s die men tegenkomt bij de afbakening, en de effecten en neveneffecten voor de keuze van sleutelberoepen worden besproken. Dit leidt tot drie mogelijke scenario’s voor het selecteren van sleutelberoepen in beleid of onderzoek.

Dit rapport is als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 2 worden de structurele en bijzondere ontwikkelingen in kaart gebracht, die de context vormen om de huidige situatie op de Amsterdamse woning- en arbeidsmarkt te begrijpen.

 Dit rapport is interessant voor iedereen die meer wil leren over de huidige situatie op de arbeids- en woningmarkt in Amsterdam en de MRA en wat dit voor sleutelberoepen in de stad betekent. Ook biedt het interessante inzichten in de bredere ontwikkelingen die achter de huidige situatie schuilen. De scenario’s in dit rapport kunnen ingezet worden om een gesprek over sleutelberoepen te starten of te begeleiden: over wie hebben we het eigenlijk als we het over sleutelberoepen hebben? Het rapport vormt een geheel, maar de hoofdstukken kunnen ook los van elkaar worden gelezen.

Hoofdstuk 4: De Woningmarkt

Deelvraag 5:   Wat zijn belangrijke algemene ontwikkelingen op de woningmarkt die nodig zijn om de positie van sleutelberoepen beter te begrijpen?

Deelvraag 6:   Wat zouden de nationale beleidsmaatregelen voor de woningmarkt kunnen betekenen voor de positie van sleutelberoepen op de woningmarkt in Amsterdam en de MRA?

Deelvraag 7:   Wat betekenen voorrangsregelingen voor de positie van sleutelberoepen op de woningmarkt in Amsterdam en de MRA?

Hoofdstuk 3: Sleutelberoepen

Deelvraag 3:   Op basis van welke afwegingen kan een keuze voor sleutelberoepen worden gemaakt in beleid of onderzoek?

Deelvraag 4:   Welke keuze maken wij in het vervolg van dit onderzoek, en waarom?

Hoofdstuk 2: Stedelijke ontwikkeling

Deelvraag 1:   Welke structurele en bijzondere ontwikkelingen hebben tot de huidige situatie op de woning- en arbeidsmarkt van Amsterdam en de MRA geleid?

Deelvraag 2:   Hoe is dat elders in vergelijkbare steden en wat doen zij om de positie van sleutelberoepen in hun stad veilig te stellen?

De hoofdvraag van dit rapport wordt beantwoord aan de hand van zeven deelvragen.

De hoofdvraag die we in dit rapport willen beantwoorden is: Welke ontwikkelingen op de arbeids-en woningmarkt van Amsterdam en de Metropoolregio Amsterdam zijn relevant voor de positie van sleutelberoepen op de woningmarkt?

Door middel van drie afzonderlijk te lezen hoofdstukken, wordt inzicht geboden in de structurele en bijzondere ontwikkelingen die tot de huidige situatie op de arbeids- en woningmarkt in de MRA hebben geleid. We werpen licht op belangrijke trends en bieden cijfers en begrippen om de woningmarkt en de positie van bepaalde beroepsgroepen op die markt beter te begrijpen. Zogenaamde ‘sleutelberoepen’, beroepen met een belangrijke maatschappelijke functie, staan in dit onderzoek centraal. De terminologie om dit soort belangrijke beroepen aan te duiden is divers, en de invulling daarvan des te meer. In dit rapport is een hoofdstuk gewijd aan de discussie wat we onder sleutelberoepen kunnen worden verstaan. Hoewel we de term sleutelberoep in dit rapport hanteren, onderstrepen we dat we hiermee geen afbakening maken over welke beroepen dit allemaal kunnen zijn. We vinden het van belang de positie op de arbeids- en woningmarkt van een breder palet van lage en middeninkomens met elkaar te vergelijken. Een uitzondering hierop zijn de inkomens in hoofdstuk 3 en de bespreking van een voorrangsregeling in hoofdstuk 4. In deze twee secties hebben we wel een speciale focus op de beroepsgroepen zorg, onderwijs en politie omdat deze drie beroepsgroepen worden gebruikt in de voorrangsregeling van Amsterdam en enkele andere gemeenten.

Dit rapport is het eerste product van het onderzoeksprogramma, en biedt achtergrond en context voor de thema’s die in dit onderzoeksprogramma aan bod komen. Het rapport vormt zo de basis voor het kwalitatieve en kwantitatieve onderzoek die op dit rapport volgen.

Het onderzoeksprogramma, uitgevoerd door de Hogeschool van Amsterdam, Universiteit van Amsterdam, Gemeente Amsterdam, de Amsterdamse Federatie van Woningcorporaties, Planbureau voor de Leefomgeving en verschillende praktijkpartners, zal december 2023 worden afgerond.

Via kwantitatief onderzoek naar de relatie tussen wonen en werken voor verschillende beroepsgroepen en verdiepend kwalitatief onderzoek onder huidige en aankomende leerkrachten in het basisonderwijs willen we bijdragen aan een beter begrip van deze relatie: In hoeverre is er sprake van een wisselwerking in kansenongelijkheid in woon- en werkomstandigheden? In het kwantitatieve deel staan algemene ontwikkelingen rond de woonsituatie van mensen met een sleutelberoep centraal. Specifiek kijkt het onderzoek naar hoe veranderingen in woon- of werklocaties elkaar beïnvloeden. Vragen zoals: wanneer in de levensfase vertrekken mensen met een sleutelberoep Amsterdam als woonplaats? En, veranderen zij dan wel of niet van werkgever en baan? Middels verdiepende interviews in het kwalitatieve deel, willen we meer te weten komen over de invloed op individueel niveau van de woonsituatie op het werk en andersom. Een uitgebreidere toelichting over de onderzoeksopzet- en keuzes zijn te vinden aan het eind van hoofdstuk 3.

Een van de initiatieven om de personeelstekorten bij de politie, het onderwijs en de zorg aan te pakken, is een voorrangsregeling op de woningmarkt. Verschillende gemeenten in de MRA, waaronder gemeente Amsterdam zelf, zijn met een regeling voor voorrang op huurwoningen gestart. Amsterdam hanteert daarbij het begrip ‘maatschappelijke beroepsgroepen’; op grond van hoofdstuk 3 hanteren wij hier het begrip ‘sleutelberoepen’. In dit onderzoeksprogramma kijken we of dergelijke interventies op de woningmarkt nuttig zijn om mensen in deze sectoren aan te trekken of te behouden. Is de voorrangsregeling een goed instrument om de ongelijkheid op de woningmarkt aan te pakken, of leidt het mogelijk juist tot verdere ongelijkheid? De focus op de voorrangsregeling past zo binnen de bredere onderzoeksdoelstelling om de relatie tussen de woningmarkt en de arbeidsmarkt beter te begrijpen.

De toegankelijkheid van de woningmarkt in de MRA staat onder druk. Ondertussen kampen werkgevers in verschillende arbeidsmarktsectoren, zoals onderwijs, zorg en politie met personeelstekorten (Bijman en Lubberman 2020; Groot et al. 2017; Groot et al. 2018). Eerder onderzoek laat zien dat het niet kunnen vinden van geschikte, betaalbare woonruimte in de stad als een van de redenen voor deze personeelstekorten wordt genoemd (Booi 2020). Veel van deze beroepen horen tot de lage- en middeninkomens. De huidige woningmarkt maakt het voor hen steeds lastiger om zich blijvend en betaalbaar in de stad te vestigen, en voor sommigen is dit een reden om de stad te verlaten (ibid.). De woningmarkt maakt het aantrekken of behouden van mensen in de zorg, de politie en het onderwijs dus mogelijk moeilijker, terwijl de stad dit soort beroepen wel heel erg nodig heeft. Toch is er nog weinig bekend over hoe de toegankelijkheid van de woningmarkt de baankansen van beroepsgroepen beïnvloedt of andersom.

De personeelstekorten in deze sectoren hangen samen met het bredere thema van kansenongelijkheid in de stad. Deze kansenongelijkheid heeft meerdere facetten. De ongelijkheid speelt tussen groepen, waarbij sommige wel en andere geen woning kunnen vinden. Het hebben van een tijdelijk woon- of werkcontract heeft mogelijk een negatieve invloed op andere levensdomeinen, zoals relatie- en gezinsvorming. Daarnaast kunnen de personeelstekorten in het onderwijs ook leiden tot een cumulatie van sociale ongelijkheid. Personeelstekorten zijn het grootst in de wijken met veel kinderen met leer- en ontwikkelachterstanden (Inspectie Onderwijs 2021). Voor scholen met kwetsbare leerlingpopulaties is het aantrekken en behouden van leerkrachten juist extra belangrijk. Juist waar goed onderwijs van extra belang is, is het vinden van genoeg leerkrachten het moeilijkst. De stapeling en wisselwerking van deze kansenongelijkheid is het uitgangspunt van dit onderzoeksprogramma.