Ondanks de trend naar hogere opleidings- en vaardigheidseisen, blijft er toch ook veel vraag naar lager en middelbaar opgeleiden in Amsterdam en de MRA. In veel sectoren is er in Nederland, en ook in de MRA, zelfs al enige tijd sprake van een, vaak substantieel, tekort aan personeel in alle sectoren en van alle opleidingsniveaus, ook lager en/of middelbaar opgeleide arbeidskrachten (zie bijvoorbeeld CBS, 2022). Dit geldt ook voor veel beroepsgroepen die we in dit onderzoeksprogramma als ‘sleutelberoepen’ beschouwen (zie verder hoofdstuk 3), waaronder ook twee van de drie beroepsgroepen waar de Amsterdamse voorrangsregeling zich op richt: zorg en politie. Naast banen waarvoor hogere opleidingen vereist zijn hebben deze beroepsgroepen, vooral in startersfuncties, ook veel banen voor middelbaar opgeleiden en in wat mindere mate ook voor lager opgeleiden. Ook zij zullen een goede en betaalbare woonplek in de stad of metropoolregio moeten vinden, liefst binnen redelijke reisafstand van hun werkplek.

Naast flexibilisering, dat zich zowel in een groei van het aandeel zzp’ers als in een groei van het aandeel tijdelijke contracten uit, is een andere trend op de MRA-arbeidsmarkt het toenemend aandeel hoog opgeleiden in de beroepsbevolking. In 2020 was de helft van de beroepsbevolking in de MRA hoger opgeleid. Ook de opleidingseisen van banen worden hoger, waardoor er minder kansen op de arbeidsmarkt zijn voor lager en middelbaar opgeleiden. Binnen de MRA varieert het aandeel hoger opgeleiden echter wel sterk, hoewel het in de hele regio de afgelopen jaren gegroeid is. In Amsterdam was in 2020 maar liefst 63% van de beroepsbevolking hoog opgeleid, gevolgd door Zuid-Kennemerland met 58%. Daar tegenover staan relatief lage aandelen hoog opgeleiden in IJmond (33%), Zaanstreek-Waterland (33%) en Almere-Lelystad (36%) (Gemeente Amsterdam, Onderzoek en Statistiek, 2022c).

Figuur 2.6: Ontwikkeling aantal vestigingen, Metropoolregio Amsterdam en deelgebieden, 2011-2021 (2021: voorlopige cijfers). Bron: Bron: LISA, bewerking Onderzoek & Statistiek, gemeente Amsterdam (https://onderzoek.amsterdam.nl/interactief/staat-van-de-metropoolregio-amsterdam).

Figuur 2.5: Ontwikkeling aantal banen, Metropoolregio Amsterdam en deelgebieden, 2011-2021 (2021: voorlopige cijfers). Bron: LISA, bewerking Onderzoek & Statistiek, gemeente Amsterdam (https://onderzoek.amsterdam.nl/interactief/staat-van-de-metropoolregio-amsterdam).

Binnen de MRA blijkt het aandeel van Amsterdam in zowel het aantal banen als het aantal bedrijfsvestigingen te groeien: van 42,7% van de banen in 2011 naar 46,5% in 2021, en van 46,7% van de vestigingen in 2011 naar 48,6% in 2021 (Gemeente Amsterdam, Onderzoek en Statistiek, 2022c; zie ook figuur 2.5 en 2.6).

De Nederlandse beroepsbevolking vergrijst snel, wat bijvoorbeeld blijkt uit de arbeidsmarktprognoses van onderzoekscentrum ROA van de Universiteit Maastricht. In de meest recente arbeidsmarktprognose van ROA wordt aangegeven dat tussen 2021 en 2026 80% van de nieuwe vacatures zal bestaan uit vervangingsvraag: het vervangen van mensen die de arbeidsmarkt verlaten, vooral door pensionering (ROA, 2022). Amsterdam en de MRA hebben weliswaar een jongere beroepsbevolking dan Nederland als geheel, maar ook hier is een grote vervangingsvraag te verwachten. Dit geldt ook voor de sleutelberoepen die in ons onderzoek centraal staan, en dan vooral onderwijs en zorg waarin relatief veel mensen uit de leeftijdsgroepen 50-60 jaar en 60-plus werken. Maar ook sectoren als bouw, horeca en logistiek (o.a. Schiphol) hebben structurele personeelstekorten. Naast de vergrijzing (instroom van jongeren is onvoldoende om uitstroom van gepensioneerden op te vangen) noemt het UWV mismatches tussen arbeidsvraag en arbeidsaanbod als belangrijke verklarende factor. Ondanks de terugvallende economische groei en groeiende onzekerheid over hoe de economie zich de komende jaren gaat ontwikkelen, wat tot afname of zelfs stagnatie van de banengroei kan leiden, ziet het er toch naar uit dat het arbeidstekort in Amsterdam en de MRA de komende jaren structureel zal blijven (UWV, 2022).

Ondanks dat nationale en internationale economische crises dus grote gevolgen kunnen hebben in de MRA, is de overheersende lange termijn trend toch wel groei. De economie van de MRA heeft een brede en diverse basis, veel sectoren zijn er sterk vertegenwoordigd, wat een voordeel is ten opzichte van steden en regio’s die sterk afhankelijk zijn van één of enkele sectoren. Van 2011 tot 2021 groeide zowel het aantal banen als het aantal bedrijfsvestigingen in de MRA aanzienlijk. Het aantal vestigingen groeide echter wel duidelijk harder dan het aantal banen. De groei bestaat namelijk grotendeels uit kleine bedrijven, vooral veroorzaakt door een sterke toename van het aantal zzp’ers. Dit is ook een indicator van de flexibilisering van de MRA-economie, een trend die zich sneller ontwikkeld heeft dan in Nederland als geheel. Door de groeiende tekorten aan arbeidskrachten in steeds meer sectoren kan wel verwacht worden dat deze trend over zijn hoogtepunt heen is. [Gd1] [MB2] Wellicht kan een deel van die tekorten opgevangen worden door een groei in arbeidsproductiviteit, meer uren werken door deeltijdwerkers, het activeren van groepen die nu nog relatief weinig actief zijn op de arbeidsmarkt en omscholing, maar waarschijnlijk zal er ook dan in sommige sectoren toch een tekort aan arbeidskrachten blijven.

De economie van de MRA is sterk internationaal georiënteerd en dat is vooral goed te merken aan hoe de regio reageert op internationale crises en het daaropvolgende herstel. Binnen de MRA geldt dit vooral voor Amsterdam (o.a. haven, horeca en financiële sector) en de Haarlemmermeer (Schiphol). Een duidelijk recent voorbeeld is de Covid-19 pandemie en de impact van de beleidsreacties daarop. De economische klappen daarvan kwamen relatief hard aan in de MRA vergeleken met Nederland als geheel. Maar het daaropvolgende economische herstel verliep ook relatief voorspoedig in de MRA vergeleken bij Nederland als geheel. Bij eerdere ‘ups’ en ‘downs’ in de economie zagen we dit fenomeen ook al, en dit is ook vergelijkbaar met veel andere metropoolregio’s in Noordwest-Europa en andere geavanceerde economieën. Crises als de Covid-19 pandemie maken wel duidelijk dat de economie van de MRA kwetsbaar is voor externe schokken (Gemeente Amsterdam, Onderzoek en Statistiek, 2022c).